DERS NOTLARI
DERS NOTLARI
1. VERİMLİLİK KAVRAMI ve İŞLETMEDE VERİMLİLİK
Bu bölümde verimlilik kavramı açılanacak ve bir işletmede verimliliğin ne anlama
geldiği üzerinde durulacaktır.
1.1. Verimlilik Nedir?
Verimlilik, en kısa şekilde tanımlanacak olursa: “Çıktı ile girdi arasındaki orantıdır.”
Bu tanım herhangi bir sistem için geçerlidir. Her zaman için matematiksel olarak
ölçmesi kolay olmasa da bir sistemin çıktılarının girdilerine oranı o sistemin
verimliliğini yansıtır.
1.2. Bir İşletmede Verimlilik
Verimliliği bir işletme sistemi açısından düşünecek olursak sistemin girdileri bir diğer
deyişle kaynakları şu ana başlıklar altında toplanır:
- Arazi,
- Malzeme,
- Fabrika, Makine ve Araçlar,
- Emek (işgücü).
Verimliliği artırmanın yolları girdi miktarı sabit kalırken çıktı miktarının artırılması, çıktı
miktarı sabitken girdi miktarının azaltılması ya da hem girdi miktarının azaltılıp hem
de çıktı miktarının artırılması olabilir. Yukarıda sıralanan kavramların her birinin
verimliliği üzerinde durulabilir.
Arazinin Verimliliği: Örneğin tarım açısından düşünülürse, daha iyi bir ekim tekniği ve
daha uygun bir gübre kullanılırsa alınan ürün miktarında artış yaşanabilir ki bu
durumda arazinin verimliliğinin artmış olmasından bahsedilebilir. Bir endüstri tesisi
açısından düşünülürse mevcut olandan daha iyi bir tesis yerleştirmesi yapılarak bir
makine daha konması sağlanabilirse arazinin veriminin arttığından söz edilebilir.
Malzeme Verimliliği: Bir imalat fabrikasında daha iyi bir tasarım aracılığı ile kullanılan
malzemedeki fire oranı azaltılabilmişse bu durumda malzeme verimliliği artmış
anlamına gelir.
Makine Verimliliği: Eğer bir makine bir çalışma gününde 100 parça üretiyorsa ve
yapılan bir iyileştirme ile bu sayı 120’ye çıkartılmışsa bu makinenin verimliliği %20
artmış anlamına gelecektir.
Emek Verimliliği: El emeği ile yapılan bir ürün düşünelim. Bu üründen bir işçi günde
30 adet üretiyor olsun. Yapılan bir yöntem düzeltmesi ile bu günde 33 adete
çıkartılabiliyorsa %10 verimlilik artışı sağlanmış demek olur.
Bir işletmenin verimliğini etkileyen etmenler pek çoktur ve hiçbir etmen diğerlerinden
bağımsız değildir. Arazi, malzeme, makine ve işgücü kaynaklarına ne oranda önem
verileceği kuruluşun kendisine, bulunduğu sektöre hatta bulunduğu ülkeye bağlıdır.
İşçi masraflarının malzeme masraflarına veya makine ve arazi maliyetlerine göre az
olduğu endüstrilerde ya da ülkelerde, iş alanının ve malzemenin kullanımına ilişkin
verimliliğin artırılması üzerinde daha çok durulması daha mantıklı olabilir. İşgücünün
İş Etüdü Ders Notları – Bölüm 1
Hazırlayan: M. Fatih Yegül 2 / 98
yani emeğin nispeten daha pahalı olduğu durumlarda ise verimliliği artırmanın en iyi
yolu işgücü verimliliği üzerinde durmaktır. Ortalama olarak pek çok sanayi dalında
son ürün maliyetinin yaklaşık %60’ını malzeme maliyetleri oluşturmaktadır. Geriye
kalan %40 ise işçilik ve durağan maliyetler arasında bölünür. Ürün tasarımının uygun
yapıldığı durumlarda malzeme maliyetlerinde fazla azaltıma gidilemeyeceği için işçilik
maliyetlerinin azaltılması üzerinde durulması önem kazanmaktadır.
Bu dersin konusu olarak daha çok emek verimliliğinin artırılması teknikleri üzerinde
durulacaktır.
1.3. Yönetimin Görevi
Bütün bu sayılan kaynakların en iyi şekilde kullanılmasını sağlamak işletmedeki
Yönetim organının görevidir.
Birden çok insanın çalıştığı işlerde bir kaynağın kullanılmasını diğerine göre dengeli
kılma ve işte en iyi sonucu elde etmek için kuruluştaki herkesin çabasını en iyi
sonucu sağlayacak şekilde düzenleme, yönetimin görevidir. Aşağıdaki şekilde
kaynakların kullanımında yönetimin görevi gösterilmiştir.
Şekil 1.1 – Yönetimin işletmenin kaynaklarını düzenlemede oynadığı rol
İş etüdü, verimliliğin artırılması için işgücünün ve makinelerin gerektiği gibi
kullanılmasını sağlamak amacını güden teknikleri içerir.
Arazi ve Bina Malzeme Tesisat, Makine İşgücü
Yönetim üretmek için
verileri toplar kaynakları
planlar, yönlendirir,
düzenler, denetler ve
özendirir.
Mal ve Hizmetler
İş Etüdü Ders Notları – Bölüm 2
Hazırlayan: M. Fatih Yegül 3 / 98
2. BİR İŞİN TOPLAM SÜRESİ VE BU SÜRENİN AZALTILMASI
2.1. Bir İşin Toplam Süresi
Bir işin toplam süresi “adam-saat” ya da “makine-saat” cinsinden hesaplanabilir. Bir
makine ya da bir kişi tarafından bir işlemin yapılması ya da bir ürününü üretilmesi için
harcanan süre şekil 2.1’de incelenmiştir.
?????? Ürünün veya işlemin temel
iş kapsamı
A ??????
Ürün belirlemeleri (dizayn)
veya modelindeki
hatalardan doğan ek iş
kapsamı
B ??????
Üretim veya işlemde etkin
olmayan yöntemlerin
kullanılmasından doğan ek
iş kapsamı
C ??????
Yönetimin yetersizliği
nedeniyle oluşan etkin
olmayan süre
D ??????
İşçinin denetimi altında
bulunan etkin olmayan
süre
Şekil 2.1 – Üretim süresini meydana getiren bölümler
Temel iş kapsamı, daha fazla azaltılması olanaksız en düşük çalışma süresidir. İşin
toplam süresi ise şekil 2.1’de gösterildiği şekilde artar. Şimdi A, B, C ve D harfleri ile
sembolize edilen bu etmenlerin iş süresini nasıl artırdığını daha detaylı inceleyelim.
A. Ürünün modelindeki ya da belirlemelerindeki eksikliklerden dolayı artan iş kapsamı
A.1. Kötü hazırlanmış modeller en ekonomik süreçlerin kullanılmasını önler.
A.2. Standartların yokluğu üstün üretim süreçlerinin kullanılmasını önler.
Mevcut Koşullar
Altında toplam
iş süresi
Toplam İş
Kapsamı
Toplam Etkin
Olmayan Süre
İş Etüdü Ders Notları – Bölüm 2
Hazırlayan: M. Fatih Yegül 4 / 98
A.3. Yanlış kalite standartları gereksiz işlere yol açar
A.4. Malzeme fazlalıklarının temizlenmesini gerektiren modeller gereksiz iş kapsamı
oluşturur.
B. Süreç ya da yöntem yüzünden artan iş kapsamı
B.1. Yanlış makine kullanılması
B.2. Sürecin doğru işlememesi veya kötü koşullar altında işlemesi
B.3. Yanlış takımların (el araçları) kullanılması
B.4. Gereksiz harekete neden olan kötü yerleştirme özellikleri
B.5. İşçinin kötü çalışma yöntemleri
C. Yönetime bağlı olan etkin olmayan süre
C.1. Aşırı ürün çeşitliliği, kısa süreli çalışmalar nedeniyle boş zaman yaratır.
C.2. Standardizasyon yokluğu, kısa süreli çalışmalar nedeniyle boş zaman yaratır.
C.3. Model tasarımlarının (dizayn) gerektiği gibi yapılmamasından kaynaklanan
üretim esnasındaki değişiklikler beklemelere ve zaman kayıplarına yol açar. (Müşteri
isteklerinin doğru karşılanamamasından doğan değişiklikler gibi)
C.4. İş ve siparişlerin kötü planlanması, işçilerin ve makinelerin boş zamanlarını
artırır.
C.5. Kötü planlamadan doğan hammadde yokluğu, işçilerin ve makinelerin boş
zamanını artırır.
C.6. Tesisat bozuklukları, işçilerin ve makinelerin boş zamanının artmasına neden
olur. (Makine ve tesisat bakımlarının iyi yapılmaması bozulmalara elektrik arızalarına
neden olabilir.)
C.7. Kötü ve bakımsız tesisat ve makinelerden dolayı oluşan bozuk üretimlerin
yeniden işlenmesinden veya üretilmesinden kaynaklanan zamanlar etken olmayan
süre kapsamındadır.
C.8. Kötü çalışma koşulları, işçileri dinlenme zorladığından etkin olmayan süre
meydana getirir.
C.9. Yönetimin işçi güvenliği için gerekli önlemleri almamasından kaynaklanan
kazalar, etken olmayan süreler meydana getirir.
D. İşçinin denetimi altında bulunan etkin olmayan süre
D.1. İşe gelmeme, geç kalma ve boş zaman geçirme, etkin olmayan süre meydana
getirir.
D.2. Dikkatsiz işçilik, bozuk iş ve yeniden işleme nedeniyle etken olmayan süre
meydana getirir.
D.3. İşçilerin güvenlik talimatlarına uymamalarından ve dikkatsiz davranmalarından
dolayı oluşan kazalar etkin olmayan süre ortaya çıkarır.
Yukarıda dört ana başlık altında sıralanan etmenlerin hepsi yok edilebilirse – ideal
olarak arzu edilen durum budur fakat gerçekleşmesi teoride mümkün olsa da pratik
İş Etüdü Ders Notları – Bölüm 2
Hazırlayan: M. Fatih Yegül 5 / 98
de imkansız gibidir – belli bir çıktının üretimi için en düşük zaman harcanmış ve
böylece de en yüksek verimlilik elde edilmiş olur.
2.2. Toplam İş Süresinin Azaltılması
Bir önceki bölümde A, B, C ve D harfleri ile temsil edilen aşırı iş kapsamının ve etkin
olmayan sürelerin azaltılması için uygulanabilecek belli başlı yöntemler aşağıda
sıralanmıştır.
A. Ürüne bağlı aşırı iş kapsamının azaltılması
A.1. Ürün geliştirme ve değer analizi tekniklerinin uygulanması, modeldeki
yanlışlıklardan meydana gelen aşırı iş kapsamını azaltır.
A.2. Uzmanlaşma ve standardizasyon, daha hızlı ve üstün üretim süreçlerinin
kullanılmasını mümkün kılar.
A.3. Pazar, tüketici ve ürün araştırması uygun kalite standartlarının kullanılmasını ve
bu sayede yeniden işleme ve gereğinden fazla kaliteli üretimden kaynaklanan
süreleri azaltır.
A.4. Ürün geliştirme ve değer analizi tekniklerinin uygulanması gereksiz aşırı
malzeme kullanımını azaltarak iş kapsamını azaltabilir.
B. Süreç ve yönteme bağlı aşırı iş kapsamının azaltılması
B.1. Süreç planlaması uygun makine seçimi yapılmasını sağlar ve yanlış makine
kullanımını önleyerek aşırı iş kapsamını azaltır.
B.2. Süreç planlaması ve araştırması, süreçlerin gerektiği şekilde doğru yapılmasını
sağlar ve aşırı iş kapsamını azaltır.
B.3. Süreç planlaması ve Metot Etüdü, kullanılacak araçların doğru seçilmesini
sağlayarak aşırı iş kapsamının azaltılmasına katkıda bulunur.
B.4. Metot Etüdü, kötü yerleşim sonucu artan iş kapsamını azaltır.
B.5. Metot Etüdü ve İşçi Eğitimi, kötü çalışma yöntemleri sonucu artan iş kapsamını
azaltır.
C. Yönetime bağlı etken olmayan sürenin azaltılması
C.1. Etkin pazarlama stratejileri ve uzmanlaşma, ürün çeşitliliği nedeniyle ortaya
çıkan boş zamanı azaltır.
C.2. Standardizasyon çeşitli ürünler için ortak üretilen alt parçaların üretimini
kolaylaştıracağı ve hızlandıracağı için etkin olmayan süreyi azaltır.
C.3. Ürün geliştirme, model değişikliklerinden kaynaklanan etkin olmayan süreyi
azaltır.
C.4. Üretim kontrolü ve planlaması ile kötü planlamadan kaynaklanan boş zamanlar
azaltılır.
C.5. Malzeme kontrolü ve planlaması, hammadde ve yarı mamul yokluğundan
kaynaklanan boş zamanı azaltır.
C.6. Düzenli ve planlı bakım faaliyetleri; tesis, makine ve tezgah arızalarından
kaynaklanan etkin olmayan süreyi azaltır.
İş Etüdü Ders Notları – Bölüm 2
Hazırlayan: M. Fatih Yegül 6 / 98
C.7. Düzenli ve planlı bakım, kötü çalışma şartlarından kaynaklanan yeniden
işlemelere bağlı etkin olmayan zamanı ortadan kaldırır.
C.8. Çalışma koşullarının iyileştirilmesi, dinlenmeye olan ihtiyacı azaltarak etkin
olmayan sürenin azaltılmasına katkıda bulunur.
C.9. Güvenlik önlemleri, kazalardan kaynaklanan kayıp zamanları azaltır.
D. İşçinin denetimindeki etken olmayan sürenin azaltılması
D.1 Sağlam bir personel politikası ve özendirme; devamsızlık ve geç gelmelerden
kaynaklanan boş zamanları azaltır.
D.2. Sağlam personel politikası ve işçi eğitimi, dikkatsizlikten kaynaklanan hataları
azaltarak etkin olmayan süre miktarının azaltılmasını sağlar.
D.3. İş güvenliği eğitimi ile kazalar nedeniyle meydana gelen etkin olmayan zamanlar
azaltılabilir.
İş Etüdü Ders Notları – Bölüm 3
Hazırlayan: M. Fatih Yegül 7 / 98
3. İŞ ETÜDÜ
İş etüdü, gelişme olanağı yaratabilmek amacıyla, belirli bir olayı ya da etkinliği
ekonomiklik ve etkinlik yönünden etkileyen tüm kaynakları ve etmenleri sistematik
olarak araştırmaya yönelik ve insan çalışmasını geniş kapsamda inceleyen bir teknik
olup özellikle ‘metot etüdü’ ve ‘iş ölçümü’ tekniklerini kapsayan bir terimdir.
İş etüdü verimlilikle doğrudan ilişkilidir. Bu nedenle mevcut kaynaklardan sağlanacak
üretimi, çok az ya da hiç yatırım gerektirmeksizin, artırmak amacıyla çok yaygın
olarak kullanılmaktadır.
3.1. İş Etüdünün Bazı Özellikleri
(1) İşi yeniden düzenleyerek bir fabrikanın ya da işleyen bir birimin verimliliğini
artırma yoludur. Bu yöntem genelde, makine, teçhizat ve yapı açısından çok
az bir yatırım gerektirir ya da hiç gerektirmez.
(2) Sistematiktir. Bu özelliği sayesinde ister ilk uygulamanın çözümlenmesinde,
ister yeni uygulamaların geliştirilmesinde olsun, bir işlemin etkinliğini etkileyen
etmenlerden hiçbirinin savsaklanmamasını ve işlemle ilgili bütün olayların göz
önünde bulundurulmasını sağlar.
(3) Etkin bir üretim planlaması ve denetimi için temel sayılan performans
standartlarının saptanmasında şimdiye dek geliştirilmiş en doğru yoldur.
(4) Başarılı iş etüdü uygulamaları sonucunda kazanımlar hemen kendini gösterir
ve başarılı uygulama devam ettiği sürece kazanımlar da devam eder.
(5) Her yerde uygulanabilen bir araçtır. El işlerinin yapıldığı ya da makinelerin
kullanıldığı yerlerde başarıyla uygulanabilir. Sadece imalat atölyelerinde değil,
ofislerde, dükkanlarda, laboratuarlarda, hizmet sektörüyle alakalı işlerde de
rahatlıkla ve başarıyla kullanılabilir.
(6) Yönetim için etkin bir inceleme aracıdır. Bir sorunu incelerken onu etkileyen
tüm işlemlerin zayıflıklarını ortaya çıkaracağı için herhangi bir örgütün
etkinliğini belirlemede güçlü bir yöntemdir.
İş etüdü sistem yaklaşımını kullandığı için bir diğer deyişle sistematik olduğu için ve
belli bir işlemin etkinliğini etkileyen bütün öğelerin doğrudan gözlemiyle yapılan
incelemeleri kapsadığı için, bu işlemi etkileyen bütün öğelerin yanlış ve kusurlu
taraflarını hemen ortaya çıkarır.
Aşağıdaki tabloda verimliliği artırmanın dolaysız yolları incelenmiş ve bu yollar
içerisinde iş etüdüne ilişkin tekniklerin yerleri gösterilmiştir.
İş Etüdü Ders Notları – Bölüm 3
Hazırlayan: M. Fatih Yegül 8 / 98
Yaklaşım Yol Araçlar Maliyet Sonuç Ne
Zaman
Gelişme
derecesi İş etüdünün rolü
1. Yeni bir temel sürecin
ilavesi ya da mevcut
süreçlerin büyük ölçüde
düzeltilmesi
Temel araştırma, Uygulamalı
araştırma, Örnek kuruluş
Yüksek Yıllar
Sonra
Belirli bir sınırı
yok.
Model hazırlama, işlem ve
bakım kolaylıkları sağlamak
için metot etüdü.
Sermaye
Yatırımı
2. Daha modern ve daha
yüksek kapasiteli bir
fabrika kurma ya da
mevcut fabrikayı
modernleştirme
Satın alma süreç araştırması Yüksek Fabrikayı
kurduktan
hemen
sonra
Belirli bir sınırı
yok.
İşleri iyileştirme düzeninde
ve modernizasyon sırasında
işlem kolaylıkları sağlamak
için metot etüdü.
3. Ürünün iş kapsamını
azaltma
Ürün araştırması
Ürün geliştirmesi
Kalite denetimi
Metot Etüdü
1 ve 2’ye
göre düşük
Genelde
aylar sonra
Sınırlıdır, fakat
4 ve 5’e göre
daha hızlıdır.
Üretimi kolaylaştırmak amacı
ile model geliştirmek için
metot etüdü (ve değer
analizi)
4. Sürecin iş kapsamını
azaltma
Süreç araştırması
Süreç planlaması
Metot Etüdü
İşçi Eğitimi
Değer Analizi
Düşük Hemen Sınırlıdır, 3’e
göre daha fazla
kazanım sağlar
İşlemlerin yapılmasında aşırı
hareketleri yok ederek sürecin
işleyişindeki kayıp zaman ve
çabayı azaltmak için metot
etüdü.
Daha iyi
yönetim 5. Etkin olmayan süreleri
azaltma (yönetim ya da
işçiden kaynaklanan)
İş Ölçümü
Pazarlama Politikası
Standardizasyon
Ürün Geliştirme
Üretim Planlaması ve denetimi
Malzeme Denetimi
Planlı Bakım
Personel Politikası
Geliştirilmiş çalışma koşulları
İşçi Eğitimi
Özendirici ücret sistemi
Düşük Yavaş
başlayabilir
fakat hızla
etkisini
gösterir
Sınırlıdır, 3’e
göre daha fazla
kazanım sağlar
Planlama ve denetim, Fabrika
kullanımı, İşçi maliyet
denetimi, Özendirici ücret
sistemleri için mevcut
uygulamayı ve etkin olmayan
süreyi incelemek, performans
standartlarını saptamak için iş
ölçümü.
Tablo 3.1 – Verimliliği artırmanın dolaysız yolları
İş Etüdü Ders Notları – Bölüm 3
Hazırlayan: M. Fatih Yegül 9 / 98
3.2. İş Etüdü Teknikleri ve Birbirleriyle İlişkileri
İş etüdü temel olarak iki ana yöntemden oluşur, bunlar; (1) Metot Etüdü ve (2) İş
Ölçümüdür. Bu iki teknik şu şekilde tanımlanabilir:
Metot Etüdü; daha kolay ve daha etkin yöntemlerin geliştirilmesi , uygulanması ve
maliyetlerin düşürülmesi amacı ile, bir işin yapılışındaki mevcut ve önerilen yolların
sistematik olarak kaydedilmesi ve eleştirilerek incelenmesidir.
İş Ölçümü; nitelikli bir işçinin, belli bir işi, belli bir çalışma hızıyla (performansıyla)
yapması için gereken zamanı saptamak amacıyla geliştirilmiş tekniklerin
uygulamasıdır.
Metot etüdü ve iş ölçümü birbirlerine çok bağımlıdırlar. Metot etüdü, işlemin iş
kapsamının azaltılmasıyla ilgilenir, iş ölçümü ise, metot etüdü ile belirlenen iş
kapsamına dayanarak etkin olmayan sürenin incelenmesi ve azaltılması ve işlem için
standart zamanların konması ile ilgilenir. Bu ilişki şematik olarak Şekil 3.2’de
gösterilmiştir.
Şekil 3.1 – İş Etüdü Teknikleri
Metot etüdü ve iş ölçümü farklı tekniklerden oluşurlar. Metot etüdü, zaman
standartlarının saptanacağı durumlarda iş ölçümünden önce yapılması gereken bir
teknik olmakla birlikte, yönetim metot etüdü uygulamasına geçmeden önce etkin
olmayan sürenin ortadan kaldırılması sağlamak üzere gereken önlemleri alabilmek
için, bu sürenin nerede meydana geldiğini ve kapsamını saptamak üzere iş
örneklemesi gibi iş ölçümü teknikleri uygulayabilir.
İş Etüdü
Metot Etüdü
İşi kolaylaştırmak ve
yapılışı için daha
ekonomik yöntemler
geliştirmek
İş Ölçümü
İşi kolaylaştırmak ve
yapılışı için daha
ekonomik yöntemler
geliştirmek
Yüksek
Verimlilik
İş Etüdü Ders Notları – Bölüm 3
Hazırlayan: M. Fatih Yegül 10 / 98
3.3. İş etüdünün temel aşamaları
Tam bir iş etüdü yapılmasında 8 ana basamak vardır:
1. Etüdü yapılacak işin ya da sürecin seçimi,
2. En uygun kayıt tekniğini kullanarak doğrudan gözlemle, oluşan her olayın
kaydedilmesi. Böylelikle eldeki veriler incelemeye en uygun şekli alırlar.
3. Kaydedilen olayların eleştirilerek incelenmesi ve yapılan her şeyin sırası ile
işin amacı, yapıldığı yer, yapılma sırası, yapan kişi, yapıldığı yol bakımından
gözden geçirilmesi.
4. Bütün koşulları hesaba katarak en ekonomik yöntemin geliştirilmesi.
5. Seçilen yöntemin kapsadığı iş miktarının ölçülmesi ve bu işin yapılması için
gerekli standart zamanın hesaplanması.
6. yeni yöntemin ve buna bağlı zamanın tanımlanması, böylece yeni yöntemin
her zaman için belirlenmesinin sağlanması.
7. Yeni yöntemin ayrılan süre ile birlikte onaylanarak standart uygulama olarak
yerleştirilmesi.
8. Yeni standardın iyi bir denetimle sürdürülmesi.
İlk üç basamak metot etüdünün ve iş ölçümünün ortak basamaklarıdır. Geri kalanlar
içinde 5 ve 6. basamaklar iş ölçümünün diğerleri de metot etüdünün basamaklarıdır.
Şu sıra akılda tutulmalıdır:
(1) Seçim,
(2) Kayıt,
(3) İnceleme,
(4) Geliştirme,
(5) Ölçme,
(6) Saptama (Tanımlama),
(7) Yerleştirme ve
(8) Sürdürme.
İş Etüdü Ders Notları – Bölüm 4
Hazırlayan: M. Fatih Yegül 11 / 98
4. İŞ ETÜDÜNÜN UYGULANMASINDA İNSAN FAKTÖRÜ
İş etüdünün doğru şekilde uygulanabilmesi için iş etüdü süreci içerisinde yer alacak
tüm kişiler arasında doğru ilişkilerin kurulması büyük önem arz eder. Bu süreçte yer
alacak tarafların durumlarını sözü edilen doğru ilişkiler açısından inceleyelim. Ayrıca
bu süreçte yer alan tarafları gösteren bir şekil aşağıda verilmiştir (şekil 4.1).
Şekil 4.1 – İş Etüdünde İnsan Faktörü
4.1. İş Etüdü ve Yönetim
Eğer iş etüdünün bir işletmeye uygulanmasında başarı elde edilmek isteniyorsa, en
yukarıdan başlayarak, her düzeydeki yöneticilerin anlayış göstermesi ve yapılanı
desteklemesi gerekir. Eğer genel müdür, üretim müdürü gibi üst basamaktaki
yöneticiler, iş etüdü uzmanının ne yapmaya çalıştığını anlamaz ve onu tamamen
desteklemezse daha aşağı basamaktaki yöneticilerin onu benimsemesi ve
desteklemesi düşünülemez. Böyle bir durumda da yanlış anlamalar neticesinde
yöneticilerle yaşanacak çatışmalardan ötürü iş etüdü uygulamasının başarılı olması
beklenemez.
O halde, iş etüdünün amaç ve teknikleri hakkında kendilerine bilgi verilmesi gereken
ilk grup, yönetim grubu, müdürler ve yardımcıları, çok büyük kurumlarda bölüm
başkanları ve yardımcılarıdır. Bu nedenle genelde iş etüdü uygulamalarına
başlamadan önce üst düzey yöneticiler için kısa süreli tanıtma kursları verilir.
4.2. İş Etüdü ve Ustabaşı
İş etüdü uygulamalarında insani ilişkiler açısından belki de en önemli sorun ustabaşı
konumundaki kişilerin tutumlarıdır. Çalışmalardan olumlu sonuç elde edebilmek için
mutlaka ustabaşı konumundaki kişilerin direnci yenilmelidir, zira onların olumsuz
davranışları etkili iş yapılmasın önler. İşyeri düzeninde, ustabaşı işçilere karşı
işvereni temsil eder ve nasıl bölüm müdürlerinin ustabaşlarının davranışları üzerinde
bir etkisi varsa ustabaşlarının da işçiler üzerinde benzer bir etkisi vardır.
İş etüdü uzmanı, çalışmaya başlamadan önce, ustabaşlarına neyin niçin
yapılacağını, iş etüdünün amaçlarını ve yapılması gerekli işleri tam olarak onun
anlayacağı şekilde anlatmazsa, kasıtlı olmasa bile şu zorluklarla karşılaşabilir:
(1) Ustabaşı iş etüdünden en çok etkilenecek insandır ve iş etüdü onun uzun
zamandan beri sorumlusu olduğu işleri hedef almaktadır. Eğer iş etüdü
uygulaması başarılı bir şekilde uygulanır ve işleyişte düzelmeler yaşanmaya
başlanırsa, ustabaşı üstlerinin ve işçilerin gözünde öneminin azalmaya
başladığını düşünür.
(2) Birçok firmada, iş programlarının planlanması, iş yöntemlerinin geliştirilmesi,
zaman çizelgelerinin oluşturulması, parça başı ücretlerin saptanması, işçi
alma ve işçi atma gibi pek çok iş ustabaşının sorumluluk alanındadır. Bu
Yönetim
Ustabaşı
İşçiler
İş Etüdü Uzmanı
İŞ ETÜDÜ
İşçi Temsilcisi
İş Etüdü Ders Notları – Bölüm 4
Hazırlayan: M. Fatih Yegül 12 / 98
sorumlulukların bir bölümünün elinden alınacak olması onu rahatsız eder. Hiç
kimse bulunduğu yerden ikinci plana düşmek istemez
(3) Anlaşmazlık çıktığı ya da işçinin moralinin bozuk olduğu durumlarda ilk
başvurulacak kişi ustabaşıdır ve ustabaşı ne yapıldığını anlayacak kadar
bilgiye sahip değilse iş etüdüne yardımcı olamaz ve sorunları halletmek
zorlaşır.
Ustabaşları genelde bulundukları işyerinde senelerce çalışmış ve konumlarında
sivrilerek şu an bulundukları konuma gelmiş kişilerdir. Bu nedenle çoğunluğu orta
yaştadır, belli alışkanlıkları vardır ve bir başkasından yaptıkları işle ilgili yeni bir şey
öğrenmenin mümkün olmadığına inanırlar.
Dolayısıyla, ustabaşı eğer iş etüdüne ilişkin bir hazırlama eğitiminden geçirilmemişse
kendi bölümüne bir iş etüdü uzmanının atanmasına karşı koyacaktır. Ustabaşına
verilecek eğitim yöneticilere verilecek olandan çok daha geniş kapsamlı ve uzun
süreli olmalıdır, çünkü onlar işin doğrudan içerisindedirler. İş etüdü uzmanı kesinlikle
ustabaşını küçümsememelidir.
Eğer iş etüdü uzmanı baştan beri ustabaşının yerini almaya çalışmadığını gösterirse,
onun dostluğunu ve saygısını kazanacaktır. Bunun için de şu kurallara riayet
edilmelidir:
(1) İş etüdü uzmanı hiçbir zaman işçilere doğrudan doğruya emir vermemelidir.
Bütün yönergeler ustabaşı aracılığı ile verilmelidir.
(2) İş etüdünün teknik konuları dışındaki kararlar hakkında sorular soran işçiler
her zaman kendi ustabaşlarına gönderilmelidirler.
(3) İş etüdü uzmanı hiçbir zaman herhangi bir işçiye sonradan ustabaşının
eleştirisi olarak yorumlanabilecek görüşler açıklamamalıdır. Eğer bu tip
görüşler atölye içinde yayılırsa ve ustabaşının kulağına giderse tamiri zor
durumlarla karşılaşılabilir.
(4) İş etüdü uzmanı etüdü yapılacak işlerin seçiminde ve süreçle ilgili bütün teknik
konularda ustabaşının görüşünü almalıdır. Kendisi konuyu çok iyi biliyor süreci
çok iyi tanıyor da olsa bunu yapmalıdır. Sonuçta kendisinin işi bittikten sonra
uygulamayı her gün yapacak olan ustabaşının kendisidir.
(5) Her araştırmanın başlangıcında, iş etüdü uzmanı, ustabaşı tarafından ilgili
işçilere tanıtılmalıdır. Uzman hiçbir zaman kendi başına işe başlamamalıdır.
4.3. İş Etüdü ve İşçi
İş etüdü uzmanın işçiyle olan ilişkisi de oldukça önemlidir. Şu konulara dikkat
edilmelidir:
(1) Uzman işini yaparken verimliliği artırma sorununa salt işgücü verimini artırma
problemi olarak yaklaşmamalı işçilerin durumu o şekilde anlamasına mani
olmalıdır. Verimliliğin artırılması için yapılan iş etüdü çalışmasının hedefi
sadece işgücü verimliliği değil, arazi, makinelerin verimliliği ve sürecin
verimliliği olduğu unutulmamalıdır.
(2) İş etüdü uzmanı çok dürüst ve açık olmalıdır. Yaptığı işin amacını saklamak
gizli bir şeyler yapıyormuş hissi uyandırmak işçilerde kuşku ve şüphe
İş Etüdü Ders Notları – Bölüm 4
Hazırlayan: M. Fatih Yegül 13 / 98
uyandırır. Ayrıca iş etüdü çalışmaları kesinlikle gizli yapılmamalıdır. İşçinin
bilgisi dahilinde yapılmalıdır.
(3) İşçi temsilcileri yapılanlar ve yapılanların amaçları hakkında bilgilendirilmeli
gerekiyorsa eğitimden geçirilmelidir.
(4) İşçilere öneri ve görüşlerini sunma fırsatı tanınmalı böylece onların da işin
önemli bir parçası oldukları gösterilmelidir.
(5) Ayrıca amacın sadece verimliliğin artırılması değil bunun yanında işçinin iş
doyumu ve yorgunluğunun azaltılması gibi işçiyi ilgilendiren önemli başka
amaçları olduğu da unutulmamalı bu konular da çalışma sonuçlarına
yansıtılmalıdır.
4.4. İş Etüdü Uzmanı
Başarılı bir iş etüdü çalışması için İş etüdü uzmanının aşağıdaki özelliklere sahip
olması beklenir:
- İçten ve dürüst olması
- İstekli olması
- İnsanlarla iyi ilişkiler ve yakınlık kurabilmesi
- İnce ve kibar olması
- İyi bir görünüşe sahip olması (temiz ve özenli)
- Kendine güvenli olması
İş Etüdü Ders Notları – Bölüm 5
Hazırlayan: M. Fatih Yegül 14 / 98
5. METOT ETÜDÜ
5.1. Metot Etüdünün Tanımı, Amaçları, Adımları
Bir önceki bölümde metot etüdünün tanımı verilmiş olmakla beraber aşağıda bu
tanım hatırlatma amacıyla tekrar verilmiştir:
Metot Etüdü; daha kolay ve daha etkin yöntemlerin geliştirilmesi , uygulanması ve
maliyetlerin düşürülmesi amacı ile, bir işin yapılışındaki mevcut ve önerilen yolların
sistematik olarak kaydedilmesi ve eleştirilerek incelenmesidir.
Metot etüdünün ilgilendiği konular, bir diğer deyişle amaçları ise şunlardır:
• Süreçlerin ve yöntemlerin düzeltilmesi
• Fabrikanın, atölyenin, işyeri düzeninin, tesisat ve donatım tasarımlarının
düzeltilmesi
• İnsan gücünde artırım sağlanması ve aşırı yorgunluğun azaltılması
• Malzeme, makine ve insan gücünün kullanılmasının düzeltilmesi
• Daha iyi çalışma koşullarının geliştirilmesi
Metot etüdü aşağıda verilen ve iş etüdü aşamalarının içinde yer alan 7 temel
adımdan oluşmuştur.
1. Seçme: Etüdü yapılacak işin seçimi.
2. Kaydetme: Dolaysız gözlem yoluyla, mevcut yöntem hakkındaki bütün ilgili
olayların kaydedilmesi.
3. İnceleme: Amaca en uygun tekniği kullanarak bu olayların eleştirilerek düzenli
bir sıra içinde incelenmesi.
4. Geliştirme: Bütün koşulları göz önüne alarak, en kolay, ekonomik ve etkin
yöntemin geliştirilmesi.
5. Tanımlama: Yeni yöntemin her zaman kullanılabilmesi için tanımlanması.
6. Yerleştirme: Yeni yöntemin standart bir uygulama olacak şekilde
yerleştirilmesi.
7. Sürdürme: Bu standart uygulamanın düzenli denetimlerle sürdürülmesi.
Bu adımların hiç birisi atlanamaz.
5.2. Etüdü Yapılacak İşin Seçimi
Metot etüdü yapmak üzere yapılacak bir süreç ya da iş seçerken aşağıda sıralanan
noktaları göz önünde bulundurmak uygun olacaktır:
1. Ürün ve işlem
2. Araştırmayı öneren kimse
3. Önerinin nedeni
4. Araştırmanın sınırları
5. İşin özellikleri
İş Etüdü Ders Notları – Bölüm 5
Hazırlayan: M. Fatih Yegül 15 / 98
a) Haftada ne kadar üretilir ya da işlenir?
b) Bu, tüm üretimin kabaca yüzde kaçıdır?
c) İş ne kadar sürecektir?
d) İlerde daha çok mu, daha az mı işlenecektir?
e) İşte kaç kişi çalışmaktadır?
i) Dolaylı
ii) Dolaysız
f) Her düzeyde ve her ücret basamağında kaç kişi vardır?
g) Günlük, işçi ya da grup başına çıktı nedir?
h) Bu işe ait ödeme nasıl yapılıyor? (parça başı, primli, zaman vs)
i) İşin beğenilmeyen, sıkıcı tarafları var mıdır?
6. Donatım
a) Kullanılan tesisat ve donatımın maliyeti yaklaşık ne kadardır?
b) Eldeki makinelerin etkinliği nedir?
7. İşyeri yerleştirme düzeni
a) Yer iş için yeterli midir?
b) Daha fazla yer sağlama olanağı var mıdır?
c) Halen kullanılmakta olan yerin azaltılması gerekiyor mu?
8. Ürün
a) Ürün modelinin sık sık değişmesi gibi bir durum var mı?
b) Ürünün daha kolay üretilmesine yönelik dizayn değişikliği mümkün mü?
c) Nasıl bir kalite düzeyi isteniyor?
d) Ürün nasıl ve ne zaman denetleniyor?
9. Metot etüdü sonucunda verimlilikte ne kadar bir artış beklenebilir?
a) Ürünün ya da sürecin iş kapsamının azaltılması yolu ile,
b) Makinelerin daha etkin çalışması ile
c) Emeğin daha iyi kullanılması ile
5.3. Eleştirerek inceleme ve düzeltilmiş yöntem
Etüdü yapılacak iş seçilip aşağıda bir sonraki maddede anlatılan yöntemlerle iş
gözlemlenip kağıda döküldükten sonra eleştirerek inceleme adımı ve onun ardından
da düzeltilmiş yöntem geliştirme adımı gerçekleştirilir.
Tablo 5.1’de gösterildiği gibi birincil ve ikincil sorular sorularak düzeltilmiş yönteme
ulaşılmaya çalışılır. İkincil sorular birincil sorulara göre daha derine imkanı tanırlar.
Soruların cevaplanması neticesinde yeni düzeltilmiş yöntem kendiliğinden ortaya
çıkmaya başlayacaktır.
İş Etüdü Ders Notları – Bölüm 5
Hazırlayan: M. Fatih Yegül 16 / 98
Konu Birincil Sorular İkincil Sorular Beklenen Sonuç
AMAÇ
Ne iş yapılıyor?
İşin yapılması niçin önemlidir?
Ne yapılıyor?
Niçin yapılıyor?
Başka ne yapılabilir?
Ne yapılmalıdır?
İşin gereksiz
bölümlerini ortadan
kaldır
YER
Nerede yapılıyor?
Niçin orada yapılıyor
Nerede yapılıyor?
Niçin orada yapılıyor?
Başka nerde yapılabilir?
Nerede yapılmalıdır?
SIRA
Ne zaman yapılıyor?
Niçin o zamanda yapılıyor?
Ne zaman yapılıyor?
Niçin o zaman yapılıyor?
Ne zaman yapılabilir?
Ne zaman yapılmalıdır?
KİŞİ
Kim yapıyor?
Niçin o kişi yapıyor?
Kim yapıyor?
Niçin o kişi yapıyor?
Başka kim yapabilir?
Kim yapmalıdır?
Olanak olduğu yerde
birleştir ya da daha
etkin sonuçlar elde
etmek için işlemlerin
sırasını yeniden
düzenle
YOL
Nasıl yapılıyor?
Niçin o şekilde yapılıyor?
Nasıl yapılıyor?
Niçin o biçimde yapılıyor?
Başka nasıl yapılabilir?
Nasıl yapılmalıdır?
İşlemi basitleştir
Tablo 5.1 – Eleştirerek inceleme adımı için sorulacak sorular
5.4. Metot Etüdü için Kullanılan Şema ve Diyagramlar
Metot etüdü için kullanılan bazı şekil ve diyagramlar Tablo 5.2’de verilmiştir.
Süreç Sırasını Gösteren Şemalar Zaman Ölçekli Şemalar Hareketleri Gösteren Diyagramlar
Temel Süreç Şeması
İş Akımı Şeması – işçi tipi
İş Akımı Şeması – malzeme tipi
İş Akımı Şeması – Donatım tipi
İki el süreç şeması
Çoklu etkinlik şeması
P.M.T.S. Şeması
Akım Diyagramı
İp Diyagramı
Cyclegraph
Chronocyclegraph
Gezi Şemaları
Tablo 5.2 – Metot Etüdünde Kullanılan Şekil ve Diyagramlar
5.4.1 Süreç şemaları simgeleri
Süreç şemaları, için herhangi bir işin ya da işlemin kaydedilmesi için beş adet
standart simgenin (Amerikan Makine Mühendisleri Derneği tarafından geliştirilmiştir)
kullanılması ile oldukça kolaylaşmıştır. Kullanılan başka simge standartları olsa da en
yaygını bunlardır. Aşağıdaki tabloda (5.3) kullanılan simgeler ve açıklamaları
verilmiştir:
İş Etüdü Ders Notları – Bölüm 5
Hazırlayan: M. Fatih Yegül 17 / 98
Şekil Adı Anlamı
İŞLEM
Süreç, yöntem ya da işlemdeki asal basamakları
gösterir. İşlem sırasında, herhangi bir parça, malzeme
ya da ürün değişikliğe uğrar, düzeltilir.
YOKLAMA
Nitelik ve nicelikle ilgili olarak yapılan yoklamaları
gösterir.
TAŞIMA
İşçilerin, malzemenin ya da araçların bir yerden bir yere
hareketlerini ya da taşınmalarını gösterir.
GECİKME
Olayların akışı sırasında oluşan gecikmeleri gösterir;
örneğin birbirini izleyen işlemler arasında işin beklemesi,
bir nesnenin yeniden gerekene kadar kaydedilmeden
geçici olarak yere bırakılması.
DEPOLAMA
Bir kayıt ya da yetkiye bağlı olarak malzemenin depoya
girişi ya da çıkışındaki denetimli bir depolama; ya da
örnek olarak tutma amacı ile bir nesnenin saklanmasını
gösterir.
BİRLEŞİK
ETKİNLİK
Aynı işyerinde aynı işçi tarafından aynı zamanda yapılan
etkinlikler gösterilmek istendiğinde bu etkinliklerle ilgili
simgeler birleştirilir. Örneğin kare içindeki daire işlem ve
yoklamayı gösterir.
Tablo 5.3 – Süreç Şeması Simgeleri
5.4.2 Temel Süreç Şeması
Etüde başlamadan önce, işin ya da işlemin genel görünüşüne kuş bakışı bakmakta
fayda vardır. Temel süreç şeması bu işlemi gerçekleştirir.
Temel Süreç Şeması, yalnız temel işlem ve yoklamaların baştan sona sıralanarak
kaydedildiği ve sürece ilişkin genel bir görünüş veren bir süreç şemasıdır.
Bir Süreç Şeması Örneği:
Ek1 – Süreç Şeması Örneği / İş Etüdü Kitabı ( Sayfa 95-99...)
5.4.3 İş akımı şeması ve akım diyagramı
Bir süreç ana hatları ile ortaya konduğunda, daha fazla ayrıntıya girmek olanağı
vardır. Bunun için ilk olarak iş akımı şeması hazırlanır.
İş akımı şeması, bir ürün ya da yönetimle ilgili tüm olayların akışını, uygun süreç
şeması simgelerini kullanarak sırasıyla belirleyen bir süreç şemasıdır. Üç tipi vardır:
İşçi Tipi: İşçinin ne yaptığını kaydeder
İş Etüdü Ders Notları – Bölüm 5
Hazırlayan: M. Fatih Yegül 18 / 98
Malzeme Tipi: Malzemenin nasıl taşındığını ya da nasıl işlendiğini kaydeder
Donatım Tipi: Aracın nasıl kullanıldığını kaydeden iş akımı şeması
Süreç şemaları hazırlanırken aşağıdaki noktalara özen göstermek gerekir:
(1) Şemada görülen ayrıntılar dolaysız gözlem sonucu elde edilmelidir.
Şemalar akılda tutulan bilgilere göre değil, mutlaka işin gözlendiği
sırada hazırlanmalıdır.
(2) Şemalar hazırlanırken çok titiz davranılmalı, şemalar çok düzgün
hazırlanmalıdır. Düzensiz bir şema, iş etüdünün değerine inandırılacak
kişi üzerinde kötü bir etki uyandırır.
(3) İlerde de değerini koruyabilmesi ve olabildiğince tam bilgi verebilmesi
için, bütün şemalar aşağıdaki bilgileri içermelidir:
(a) Ürün ya da malzemenin isimleri, teknik resim ve kod numaraları.
(b) Yapılan işlemin ya da sürecin başlama ve bitiş noktaları, yöntemin
mevcut yöntem mi yoksa önerilen yöntem mi olduğunu belirten
kayıt.
(c) İşlemin yapıldığı yer (bölüm, fabrika vb).
(d) Şemanın referans numarası, sayfa numarası ve toplam sayfaların
sayısı.
(e) Gözlemi yapanın ve varsa onaylayanın isimleri.
(f) Etüdün tarihi.
(g) Kullanılan simgelerin listesi.
(h) Uzaklık, süre ve gerekiyorsa işçilik ve malzeme masrafları (mevcut
ve önerilen yöntemleri kıyaslamak için).
(4) Şema tamamlandıktan sonra şu bilgiler kontrol edilmelidir:
(a) Olay doğru olarak kaydedilmiş midir?
(b) Gereğinden fazla basitleştirme yapılmış mıdır?
(c) Sürece katkıda bulunan tüm etmenler kaydedilmiş midir?
İş akımı şeması ve akım diyagramı örneği:
Ek2 – İş Akımı Şeması ve Akım Diyagramı Örneği / İş Etüdü Kitabı (Sayfa 101, 103,
107-111). Boş bir iş akım şeması örneği Ek2’nin sonunda verilmiştir.
5.4.4 Akım Diyagramı
Bir ürün ya da sürece ilişkin olarak akış geliştirmekte kullanılan en genel yol, daha
önceki bölümde anlatılan iş akım şemaları ile birlikte akım diyagramlarının
kullanılmasıdır. Akım diyagramları bir tesisteki makinelerin konumlarını ve çalışma
yerlerini doğru olarak gösteren ölçekli bir plandır. Bu plan üzerinde herhangi bir işe
ait iş akışı, akım şeması şekilleri de kullanılarak gösterilebilir. Bazı örnek akım
diyagramları Şekil 5.1’de gösterilmiştir.
İş Etüdü Ders Notları – Bölüm 5
Hazırlayan: M. Fatih Yegül 19 / 98
Şekil 5.1 – Çeşitli İş Durakları Arası Akış Örnekleri
Akım diyagramı ve iş akım şemasının birlikte kullanımı örneği:
Ek3 – Akım diyagramının iş akımı şeması ile birlikte kullanılmasına ilişkin örnek
(çapraz şema dahil) / İş Etüdü Kitabı (Sayfa 118-126)
5.4.5 İp Diyagramı
İp diyagramı, işçilerin, malzemenin ya da donatımın, belirli olaylar dizisi boyunca
hareket yollarını izlemek ve ölçmek için iplik dolaştırılarak yapılan ölçekli bir plan
yada modeldir.
İp diyagramı örneği:
Ek4 – İp Diyagramı Örneği / İş Etüdü Kitabı (Sayfa 134-140)
5.4.6 İş akımı şeması – işçi tipi (işçi iş akımı şeması)
İşçi iş akımı şeması, bir iş akımı şeması olup işçinin yaptığı işi kaydeder.
1 2 3 4 5 6
1
2
3 4
5
6 1
2 3
4 5
6
1
4 5
2 3
6
2 3
1 4
5 8
6 7
9
10
5
8
6
7
İş Etüdü Ders Notları – Bölüm 5
Hazırlayan: M. Fatih Yegül 20 / 98
İşçi iş akımı şeması örneği:
Ek5 – İşçi İş Akım Şeması Örneği / İş Etüdü Kitabı (Sayfa 141-144)
5.4.7 Çoklu etkinlik şeması
Bu şema, bir süreç esnasında bir nesnenin, bir başkası ile olan ilişkilerinin, birlikte tek
şema üzerinde gösterilmesi gerektiğinde kullanılır.
Çoklu Etkinlik Şeması, birden çok nesnenin (işçi, makine ya da donatımın)
etkinliklerinin ortak bir zaman ölçeği üzerinde birbirleri ile ilişkili olarak kaydedildiği bir
şemadır.
Çoklu etkinlik şeması örnekleri:
Ek6 – Çoklu etkinlik şeması örnekleri / İş Etüdü Kitabı (Sayfa 145-156)
5.4.8 Gezi şeması
Gezi şeması, işçilerin, malzemenin ve donatımın belli bir zaman süresince çeşitli
işyerleri arasındaki hareketlerini sayısal olarak çizelge üzerinde gösteren bir kayıt
tekniğidir.
Gezi şeması örneği:
Ek7 – Gezi Şeması Örneği / İş Etüdü Kitabı (Sayfa 158-162)
5.4.9 İki el süreç şeması
İki el süreç şeması, işçinin ellerinin (ya da kollarının) etkinliklerinin birbirleri ile ilişkili
olarak kaydedildiği bir süreç şemasıdır.
İki el süreç şemasında kullanılan sembollerin anlamları normal süreç şemasında
kullanılanlarınkine nazaran küçük farklar içerir. İki el süreç şemasında kullanılan
semboller aşağıda sunulmuştur.
Şekil Adı Anlamı
İŞLEM
Bu simge, araçları, malzeme ve parçaları; kavrama,
koyma, kullanma, bırakma etkinlikleri için kullanılır.
TAŞIMA
Bu simge elin ve kolun, işe/işten, araca/araçtan,
malzemeye/malzemeden hareketlerini göstermek için
kullanılır..
GECİKME
Bu simge, elin ya da kolun (başka organların
çalışmasından bağımsız), boş anların kaydetmek için
kullanılır.
TUTMA
(Depolama)
İki el süreç şemasında depolama terimi kullanılmaz.
Onun yerine tutma terimi kullanılır. Eldeki işin, araç ve
malzemenin tutulma durumunu gösterir.
Tablo 5.4 – İki el süreç şeması için kullanılan semboller ve anlamları
İş Etüdü Ders Notları – Bölüm 5
Hazırlayan: M. Fatih Yegül 21 / 98
İki el süreç şeması örneği:
Ek8 – İki El Süreç Şeması Örneği / İş Etüdü Kitabı (Sayfa 174 – 177)
5.5. Tanımlamak, Yerleştirmek ve Sürdürmek
5.5.1 Geliştirilmiş yöntemin onaylanması
İşin tam bir etüdü yapıldıktan ve benimsenen yeni yöntem geliştirildikten sonra
genelde bu uygulamayı yerleştirmeden önce ilgili yöneticilerin onayını almak gerekir.
İş etüdü uzmanı mevcut ve önerilen yöntemlerin ayrıntılı bir raporunu hazırlamalı ve
rapor aşağıdaki noktaları içermelidir:
(1) Her iki yöntemin birbirine oranla malzeme, işçilik ve genel masraf tutarları ve
beklenen artış.
(2) Gerektiğinde satın alınacak yeni donatımın ve atölye ya da çalışma yerlerinin
yeniden düzenlenme masrafları ile birlikte yeni yöntemi yerleştirme masrafı.
(3) Yeni yöntemin tamamlanması için yapılacak yürütme etkinlikleri.
5.5.2 Geliştirilmiş yöntemin tanımlanması
Yeni yöntemin tanımlanması için bir standart uygulama formu diğer adıyla “İşçi
Yönerge Formu” hazırlanmalıdır. Bu formlar:
(1) ilerde baş vurulabilmesi için düzeltilmiş yöntemi gerektiği kadar ayrıntılı olarak
kaydeder,
(2) Yeni yöntemi yöneticilere, ustabaşına ve işçilere açıklamakta kullanılabilir.
(3) İşçilerin eğitimine ve yeniden eğitimine yardımcı olur ve onların yeni yöntemi
iyice öğreninceye kadar baş vuracakları bir araç olur,
(4) İşin öğelerine ayrılması işleminde kullanılarak zaman etüdü formlarına temel
oluşturabilir.
Bu formların oluşumunda 3 çeşit bilgiye gereksinim duyulur:
(1) Kullanılacak araçlar, donatım ve genel çalışma koşulları,
(2) Yöntemin tanımı,
(3) İşyeri yerleştirme düzeninin bir diyagramı ve özel araçların düzeninin bir
taslakları.
Standart uygulama formu örneği:
5.5.3 Geliştirilmiş yöntemin yerleştirilmesi
Geliştirilmiş yöntemin yerleştirilmesi beş aşamada yapılır:
(1) Ustabaşının değişikliği benimsemesini sağlamak,
(2) Bölüm müdürü ve genel müdürlüğün değişikliği onaylamasını sağlamak,
(3) İşçilerin ve temsilcilerinin değişikliği benimsemesini sağlamak,
(4) Yeni yönteme göre çalışabilmeleri için işçileri yeniden eğitmek,
(5) İşin istenen yola girdiğinden emin oluncaya kadar, işin gidişi ile ilgilenmek.
5.5.4 İşçilerin öğrenme durumu
Yeni yöntemin yerleştirilmesi için yapılan eğitimlerin ardından işe başlandıktan sonra
genelde aşağıdakine benzer bir öğrenme eğrisi ortaya çıkar.
Şekil 5.2 – Tipik bir öğrenme eğrisi
İşlem süresi
Uygulama Sayısı
6. İŞ ÖLÇÜMÜ
Daha önceki bölümlerde verilmiş olan İş Ölçümü kavramının tanımını tekrar
hatırlatalım:
İş Ölçümü, nitelikli bir işçinin, belli bir işi, belli bir çalıma hızıyla (performansıyla)
yapması için gereken zamanı saptamak amacıyla geliştirilmiş tekniklerin
uygulamasıdır.
6.1. İş Ölçümünün Amacı
İş Ölçümü, bir işlemin ya da işlemler dizisinin yapılmasında harcanan zamanı, etkin
olmayan süreyi ortaya çıkaracak ve bu zamanı etkin olmayan süreden ayıracak
şekilde ölçerek, yönetime bu ölçüleri sağlamaktır. Bu yolla, daha önce toplam süre
içinde gizlenmiş olan etkin olmayan sürenin varlığı, nitelik ve derecesi ortaya çıkar.
İş Ölçümünün bir diğer rolü, işin yapılması için gerekli standart zamanın
saptanmasında kullanılmasıdır.
6.2. İş Ölçümünün Yararları
İş Ölçümü şu konularda faydalı olabilir:
(1) Çeşitli yöntemlerin etkinliğini karşılaştırmada; diğer koşullar aynı kalmak
şartıyla en az zaman alan yöntem en iyi yöntem olacaktır.
(2) Çoklu etkinlik şemaları ile birlikte takım halinde çalışan işçilerin işlerini
dengelemekte kullanılabilir; böylece her işçiye eşit sürede yapılacak iş
düşecektir.
(3) İşçi-makine şemaları yardımıyla bir işçinin çalıştırılabileceği makine sayısını
saptamada kullanılabilir.
(4) İş programının gerçekleştirilmesi ve mevcut kapasitenin kullanılabilmesi için
fabrika ve işçilik gereksinmeleri de dahil, üretimin planlanması ve
programlanmasında kullanılacak bilgiyi sağlamak için kullanılabilir.
(5) Verilecek önerilerin satış fiyatlarının ve teslim tarihlerinin tahmininde
kullanılabilecek bilgiyi sağlamada kullanılabilir.
(6) Özendirici ücret planlarına temel olarak kullanılabilecek makine kullanımı ve
işçi performansı standartlarını koymak için kullanılabilir.
(7) İşçilik maliyetinin denetiminde ve standart maliyetleri saptamada ve bunları
sürdürmede kullanılabilecek bilgiyi sağlamada kullanılabilir.
6.3. İş Ölçümü için Temel Aşamalar
İş Ölçümü aşağıda sıralanan 6 adımın sırasıyla uygulanmasıyla yapılır:
1. Seçme: Etüt edilecek işin seçilmesi.
2. Kaydetme: işin yapıldığı koşullarla ilgili bütün verilerin, yöntemlerin ve bunlardaki
hareket öğelerinin kaydedilmesi.
3. İnceleme: En etkin yöntem ve hareketlerin kullanıldığına ve verimli olmayan
yabancı öğelerin, verimli öğelerden ayrıldığına emin olmak için, kaydedilen verilerin
ve en küçük öğelerin eleştirilerek incelenmesi.
4. Ölçme: Her öğeye ait yapılan işin miktarının, en uygun iş ölçümü tekniği
kullanılarak zaman cinsinden ölçülmesi.
5. Hesaplama: Zaman etüdünün kullanıldığı durumlar için ayrıca dinlenme, kişisel
gereksinme ve rastlantısal durumları kapsayacak payları da ekleyerek, işlem için
standart zamanın hesaplanması.
6. Tanımlama: belirlenen etkinlik ve yöntemlere ait zaman standartlarını saptayarak,
bunlarla ilgili etkinlik dizilerinin ve işlem yöntemlerinin açık ve seçik olarak
tanımlanması.
6.4. İş Ölçümü Teknikleri
Kullanılan en temel dört İş Ölçümü tekniği şunlardır:
- İş örneklemesi
- Zaman etüdü
- Önceden saptanmış hareket-zaman sistemleri (PMTS)
- Standart veri
Bu yöntemlerin ilişkilerini gösteren bir şema aşağıda verilmiştir.
Şekil 6.1 – İş Ölçümü Teknikleri
6.4.1 İş Örneklemesi
İş örneklemesi, belli bir etkinliğin oluş yüzdesini istatistiksel örnekleme ve rasgele
gözlemler yolu ile saptama yöntemidir.
6.4.1.1 Neden iş örneklemesine ihtiyaç duyulur?
Belli bir üretim bölgesinde makinelerin boş ve çalışır durumda oldukları sürelerin tam
ve doğru görünümünü sağlamak için bu bölgedeki makinelerin sürekli olarak
gözlenmesi ve bunların neden boş durduklarının kaydedilmesi gerekir. Tüm
zamanlarını bu işe ayıracak işçiler istihdam etmedikçe böyle bir bilgiye ulaşmak
olanaksızdır ve böyle bir bilgiye ulaşmak için işçi istihdam etmek de ekonomik
İşi seç, kaydet, incele ve aşağıdaki
tekniklerden birini kullanarak
yapılan iş miktarını ölç.
Önceden saptanmış
zaman standartları (PTS)
Zaman Etüdü
(Kronometre Yöntemi)
İş
Örneklemesi
Standart zamanları
bulmak için
Standart Veri Bankası
Kurmak için
Paylarla Birlikte Standart
Zamanları Bulmak için
değildir. Bu nedenle bu tip bilgileri elde edebilmek için istatistiksel yöntemlerden
faydalanarak, istediğimiz bilgiye belirli bir güvenlik düzeyinde erişmek mantıklı
olacaktır. Bu yöntem kısaca izah edilirse; fabrikada rasgele aralıklarla turlar yapmak
ve bu turlarda, hangi makinelerin çalıştığını, hangilerinin durduğunu nedenleriyle
birlikte kaydetmektir. Bu yaklaşım iş örneklemesi yönteminin temelidir.
6.4.1.2 Örnek büyüklüğünün saptanması
İş örneklemesi uygulanırken yapılması gereken ilk iş örnek büyüklüğünün
saptanmasıdır. Bunun için, gözlem verilerimizin normal dağılıma uyduğu
varsayımıyla hareket edilir ve normal dağılım prensiplerine uyarınca, seçtiğimiz
güvenlik düzeyi ve hata payına göre kaç adet gözlem yapmamız gerektiği
belirlenebilir. Gözlem sayısının belirlenmesi için iki yöntem bulunmaktadır:
İstatistiksel Yöntem
Normal dağılımın genel görünümü şekil 6.2’de gösterilmiştir.
Şekil 6.2 – Normal dağılım eğrisi
Buna göre bir makinenin belli bir gözlem sayısı sonucunda yüzde kaç bekleme
konumunda olduğuna p dersek geri kalan yüzde olan q ise makinenin çalışıyor olma
yüzdesini gösterecektir. Bu olasılığın normal dağıldığı durumda bu p değerinin
ortalamasını (beklenen değerini) X kabul ettiğimiz durumda ve dağılımın standart
sapmasına σp dersek, şekil 6.2 deki olasılıklar geçerli olacaktır. Bunun anlamı şudur,
örneğin;
%95.45 güvenlik düzeyinde p değeri, %95.45 olasılıkla X ± 2σp aralığında olacaktır.
Güvenlik düzeyimizi %99.73 seçersek p değerimiz %99.73 olasılıkla X ± σp
aralığında olacaktır.
Bu grafikten yola çıkarsak sıklıkla kullanılan güvenlik düzeyleri ve onlara karşılık
gelen σ değerleri aşağıda verilmiştir:
%95 = 1.96σp
%99 = 2.58σp
%99.9 = 3.3σp
İstatistiksel analizlerde sıklıkla kullanılan güvenlik düzeyi %95’dir.
-3σ -2σ -1σ X 1σ 2σ 3σ
%69.27
%95.45
%99.73
Bu bilgilerden yola çıkarak bir iş örneklemesi uygulaması için ne kadar büyüklükte bir
örneğe, yani kaç adet gözleme ihtiyaç olduğu şu formülle hesaplanır:
n
pq
σp =
Bu formülde;
σp: örneğin standart hatası
p: boş zaman yüzdesi
q: çalışılan zaman yüzdesi
n: örnek büyüklüğüdür (gözlem sayısı)
Bu formülü kullanabilmek için öncelikle p ve q değerleri hakkında bilgi sahibi olmamız
gerekir. Bunun için rasgele gözlemler ile bir ön gözlem yaparak bu parametreler için
yaklaşık değerler bulunmalıdır. Örneğin rasgele 100 gözlem yaparak bir p değerini 25
(%25) olarak bulmuş olalım. Bu durumda q değeri 75 (%75) olacaktır. Bunları ön
gözlem değeri olarak kullanıp gerçekte ne kadar gözlem yapmamız gerektiğini tespit
edebiliriz.
Örneğin, gözlem sayısını %95 güvenlik düzeyinde ve %10 hata payı ile bulmak
istersek:
1.96σp =10 olur ki bu durumda,
σp = 5 değerine ulaşırız (yaklaşık değer). Bu değerleri formülümüzde yerine koyarsak.
n
pq
σp = olduğuna göre,
n
5 25 75
×
= olur. Bu denklemin sonucunda
n = 75 gözlem sonucuna ulaşılır.
Yani %95 güvenlik düzeyinde %10 hata payı ile bir sonuca ulaşmak istiyorsak ve ön
gözlem sonuçlarımız p değerini 25 olarak verdiyse, yapmamız gereken gözlem sayısı
en az 75’dir.
Aynı işlemi gene %95 güvenlik düzeyi ve %5 hata payı ile yaparsak;
1.96σp = 5
σp = 2.5 (yaklaşık değer).
n
5 25 75
×
=
n = 300 gözlem
Bu durumda 300 adet gözleme ihtiyaç vardır.
Grafik Yöntemi
Örnek büyüklüğünü bulmanın daha kolay bir yolu Ek10’da verilen grafiğin
kullanılmasıdır. Bu grafik yardımıyla %95 ve %99.8 güvenlik düzeyleri için yapılması
gereken gözlem sayıları kolayca hesaplanabilir. Bir önceki örneği ele alırsak, oluş
yüzdesinin gösterildiği p ordinatından (örneğimizde 25-75) hata ordinatı üzerindeki
nokta (örneğimizde %5) ile kesiştirerek bir çizgi çekip bu çizgiyi n (gözlem sayısı)
ordinatına kadar uzatırsak yapmamız gereken gözlem sayısına ulaşırız. Gözlem
sayısı ordinatının bir tarafı %95, diğer tarafı %99,8 güvenlik düzeyi için gerekli
gözlem sayılarını göstermektedir.
Örnek sayısı bulma şeması:
6.4.1.3 Rasgele gözlemlerin yapılması
Yukarıda gereken sayısını bulmuş olduğumuz gözlemler mutlaka rasgele
yapılmalıdır. Gözlemlerin rasgele yapıldığından emin olmak için bir Ek11’de verilen
çizelge benzeri bir çizelge ya da bir bilgisayar programı kullanılabilir.
Örneğin gözlemler gün içerisinde saat 07:00 ile 15:00 arasındaki 8 saat içerisinde
yapılacaksa şöyle bir yöntem uygulanabilir:
Toplam süremiz 480 dakikadır ve biz bu süreyi 10 ar dakikalık 48 devreye bölebiliriz.
Hangi 10 dakikalarda gözlem yapacağımızı bulmak için Ek11’de verilen rasgele
sayılar çizelgesi kullanılabilir. Bunun için bu çizelgeden gözümüzü kapatıp rasgele bir
sayı seçip sonra da 1-10 arası rasgele seçeceğimiz bir sayı kadar atlayarak listeden
sayılar seçebiliriz. Örneğin listede yuvarlak ile çizilmiş 11 sayısından başlayarak
ikişer ikişer gidersek şu sayıları elde ederiz:
11 38 45 87 68 20 11 26 49 05
Bu sayılardan tekrar eden 11 sayısı ile 48’den büyük olanları çıkartıp onların yerine 4
adet yeni sayı seçmemiz gerekir. Bunlar; 14, 15, 47, 22’dir.
Bu seçilen sayılara göre yapılması gereken gözlem zamanları aşağıdaki tabloda
verilmiştir (Tablo 6.1).
Seçilen Sayılar Sıralanmış Sayılar Gözlem Zamanı*
11 05 07:50
38 11 08:50
45 14 09:20
20 15 09:30
26 20 10:20
05 22 10:40
14 26 11:20
15 38 13:20
47 45 14:30
22 47 14:50
* Sıralanmış sayılar 10 ile çarpılıp saat 07:00’dan başlayarak eklenir.
Tablo 6.1 – Rasgele gözlemler için zaman sırasının saptanması
Rasgele sayılar çizelgesi
6.4.1.4 Gözlemlerin kapsamı
Gözlemler sadece p ve q değerlerini, yani boş bekleme ve çalışma durumlarını tespit
etmek için kullanılabileceği gibi daha detaylı analizler için de kullanılabilir. Bu
detayların neler olabileceği Şekil 6.3’de gösterilmiştir.
Şekil 6.3 – İş örneklemesi için etüt kapsamı örneği
6.4.1.5 Gözlemlerin yapılması
İş örneklemesi için yapılması gerekenleri özetleyecek olursak, sırayla şu adımlar
uygulanmalıdır:
1. Etüt edilecek işin seçilmesi ve amacın saptanması.
2. p ve q değerlerini yaklaşık olarak bulmak için ön gözlem yapılması.
3. seçilen güvenlik düzeyi ve hata payına göre gerekli gözlem sayısının belirlenmesi.
4. Rasgele sayılar çizelgesi ya da bilgisayar kullanılarak gözlem zamanlarının
belirlenmesi
5. Etüdün amacına uygun kayıt formunun tasarlanması.
Etütte incelenecek detayları kapsayacak şekilde hazırlanmış bir kayıt formu ve
gözlemleri içeren bir örnek Tablo 6.2’de sunulmuştur.
Tarih: Gözlemci: Etüt No:
Gözlem Sayısı: 75 Sayı Yüzde Top. Yüzde
Makine Çalışıyor
62 82.7 82.7
Onarım 2 2.7
Malzeme 6 8.0
Kişisel 1 1.3
Makine
Çalışmıyor
Boş 4 5.3
17.3
Tablo 6.2 – Makineden yararlanma ve boş zaman dağılımı inceleyen bir iş
örneklemesi kayıt formu
Gözlemler
Makine
Çalışıyor
Makine Boş
Onarım için
bekliyor
Malzeme için
bekliyor
Kesme Delme Eğeleme İşçiyi bekliyor
6.4.2 Zaman Etüdü
Zaman Etüdü, belirli koşullar altında yapılan belli bir işin öğelerinin zamanını ve
derecesini kaydedere ve bu yolla toplanan verileri çözümleyerek, o işin tanımlanan
bir çalışma hızında (performansta) yapılabilmesi için gereken zamanı saptamakta
kullanılan bir iş ölçme tekniğidir.
Zaman etüdü araçları
Zaman etüdü yapmak için gerekli olan araçlar şunlardır:
• Kronometre (ondalık dakika kronometresi daha uygun olacaktır.)
• Etüt tablası (form ve kronometreyi tutturup yazabilmek için)
• Zaman etüdü formları
Bunların dışında bir hesap makinesi ve saniyeli güvenilir bir saat de gerekli olabilir.
Zaman Etüdünde Kullanılan Formlar:
Zaman etüdünün temel aşamaları
Ölçülecek iş seçildikten sonra genellikle zaman etüdünü yapmak aşağıdaki 8
basamaktan oluşur:
1. İşle, işçiyle ve işin yapılmasını etkileyen çevre koşullarıyla ilgili tüm mevcut
bilgilerin toplanması ve kaydedilmesi.
2. Yöntemin tam bir tanımının kaydedilmesi ve işin öğelerine ayrılması.
3. En etkin yöntem ve hareketlerin kullanılmasını sağlamak için öğelerin
dikkatlice incelenmesi.
4. Bir zamanlama aracıyla ölçmenin yapılması ve işlemin her öğesi için işçinin
harcadığı zamanın kaydedilmesi.
5. Bir önceki adımın yapılması esnasında, iş etüdü uzmanının işçinin çalışmasını
derecelendirmesi (uzmanın tecrübelerine göre).
6. Gözlenen zamanların “temel zamanlara” dönüştürülmesi.
7. İşlemin temel süresine gerekli diğer payların eklenmesi.
8. İşlemin standart zamanının hesaplanması.
6.4.2.1 Gerekli bilgilerin toplanması
Etüde başlanmadan önce ve etüt esnasında toplanarak kaydedilmesi gereken bilgiler
şunlardır:
• Etüdün gerektiğinde kolayca bulunabilmesi ve diğerlerinden ayırt
edilebilmesini sağlayacak bilgiler (etüt numarası, tarihi, sayfa sayısı, yapan kişi
vb).
• İşlenen ürün ya da parçanın kesin olarak diğerlerinden ayırt edilebilmesini
sağlayacak bilgiler (parçanın adı, resim kodu, kullanılan malzeme vb).
• Sürecin, yöntemin, tesisatın ya da makinenin diğerlerinden ayırt edilmesini
sağlayan bilgiler (işin yapıldığı yer, etkinliğin tanımı, metot etüt formları,
kullanılan araçlar, yerleşim düzeni taslağı vb).
• İşçinin diğerlerinden ayırt edilmesini sağlayacak bilgiler (işçinin adı, numarası
vb).
• Etüdün süresi (başlama ve bitiş zamanları).
• Çalışma koşulları (ısı, nem, ışıklandırma vb).
6.4.2.2 Yöntemin denetlenmesi
Zaman etüdü yapmadan önce kullanılan yöntemin uygun yöntem olup olmadığı
denetlenmelidir. Sonradan ortaya çıkacak bir yöntem düzeltmesi zaman etüdü
çalışmasında elde edilen sonuçları geçersiz kılacağı için bu aşamada kullanılan
yöntemin doğruluğundan emin olunmalıdır.
Bu nedenle, zaman etüdü uygulaması, eğer mümkünse mutlaka metot etüdünün
ardından yapılmalıdır. Böylece yöntemin doğruluğundan emin olmak mümkün
olacaktır.
6.4.2.3 İşin öğelerine ayrılması
Zaman etüdünün yapılabilmesi için gerekli önemli adımlardan biri de işin öğelerine
ayrılmasıdır.
Bir öğe, bir işin gözlemini, ölçümünü, çözümlemesini kolaylaştırmak için seçilmiş o
işe ait bağımsız bir parçadır.
Bir iş devresi, bir işin yapılabilmesi ya da bir birim üretimin elde edilebilmesi için
gerekli öğeler dizisidir. Bu dizi içinde ara sıra ortaya çıkan öğeler de yer alabilir.
İşin öğelere ayrılması şu sebeplerden ötürü gereklidir:
1) Verimli işin (etkin sürenin) verimli olmayan (etkin olmayan) süreden ayrılması.
2) Tam bir çalışma devresi temel alınarak saptanan çalışma hızının daha doğru
şekilde hesaplanması. Çünkü, işçi bütün iş devresi boyunca aynı hızda
çalışamayabilir.
3) Değişik tipteki öğelerin belirlenmesi ve her tipe göre ayrı uygulama
yapabilmek.
4) Fazla yorgunluğa neden olan öğelerin ayrılması ve yorgunluk paylarının daha
doğru hesaplanması.
5) Yöntemin denetlenmesini kolaylaştırmak, sonradan eklenen ya da çıkarılan
öğelerin kolayca belirlenmesini sağlamak.
6) Sık sık yinelenen öğelerin zaman değerlerini hesaplayarak bir veri tabanında
toplamak ve böylece ileriki uygulamalarda kullanılmasını sağlamak.
ÖĞE TİPLERİ
- Yinelenen (Tekrarlanan) Öğe: işin her çalışma devresinde oluşan bir öğedir.
İş Etüdü Ders Notları – Bölüm 6
Hazırlayan: M. Fatih Yegül 31 / 98
- Ara Sıra Oluşan Öğe: Her çalışma devresinde oluşmayan, düzenli ya da
düzensiz aralıklarla oluşan öğedir. Bunlar işin bir parçasıdır ve standart
zamana dahidir. Maden taşlarını temizleme gibi.
- Durağan (Değişmez) Öğe: Ne zaman yapılırsa yapılsın temel zamanı
değişmeyen öğedir.
- Değişken Öğe: Temel zamanı ürünün, donatımın ya da sürecin özelliğine
göre (boyut, ağırlık, kalite vb) değişen bir öğedir. El testeresi ile kütük kesme
gibi (buradaki zaman kütüğün çapına ve sertliğine göre değişir).
- El İle Yapılan Öğe: İşçi tarafından yapılan öğedir.
- Makine İle Yapılan Öğe: Bir makine tarafından otomatik olarak yapılan iştir.
- Yöneten Öğe: Aynı anda kendisi ile birlikte yapılan diğer öğelerden daha
uzun zaman alan bir öğedir. Tornalama esnasında ara sıra çap ölçmek,
çaydanlıkta su kaynarken çay kaplarını düzenlemek gibi.
- Yabancı Öğe: Etüt esnasında gözlenen fakat çözümlemeden sonra, işin
gerekli bir parçası olmadığı anlaşılan öğedir.
Bir öğe aynı anda yukarıda sıralanan tiplerden birden fazlasına uygun olabilir. Hem
durağan hem de tekrarlanan öğe olabilmesi gibi.
Bir işlem öğelerine bölünürken, uygun olabilecek en kısa zaman 0,04 dakika (2,4 sn)
olarak varsayılmaktadır. Bu süre tecrübeli etütçüler için hesap edilmiştir. Tecrübesiz
olanlar için daha uzun süreler seçilebilir. Ayrıca el ile yapılan ve uzun süren öğeler de
derecelendirme yapmak amacıyla her 0,33 dakikada (20 sn) bir bölünmelidir.
ÖNEMLİ NOT: Kronometre ile zamanlama yapılabilmesi için her bir öğenin başlangıç
anı net bir şekilde belirlenmelidir. Bir öğenin başlangıcı bir önceki öğenin bitişi
anlamına gelecek ve zamanlama ona göre yapılacaktır.
6.4.2.4 Örnek Büyüklüğü
Bir etüt için kaç gözlem yapmamız gerektiğini veren örnek büyüklüğünün
hesaplanmasında kullanılan istatistiksel formül aşağıda verilmiştir:
( ) 2
40 ' 2 2
−
= Σ
Σ Σ
x
n x x
n
Burada;
n = Bulmak istediğimiz örnek büyüklüğü
n’ = Ön etüt için yapılan gözlem sayısı
x = Gözlem değerleri
%95.45 güvenlik düzeyi, ±%5 hata payı
Bir örnek verecek olursak:
x x2
7 49
6 36
7 49
7 49
6 36
x’ler, belli bir öğe için
gözlem değerleridir
(1/100 dk).
Σx= 33 Σx2= 219 n’ = 5 okuma
Bu değerleri formülde yerine koyarsak:
( ) ( )2
2
33
40 5 219 33
−
n = = 8.81, yaklaşık 9 okuma.
Bu sonuçtan hareketle, 4 gözlem daha yapsak yeterli olur şeklinde bir düşünce
yanlıştır. Burada yapılması gereken baştan başlayarak tek seferde 9 gözlem
yapmaktır.
Bu hesaplama her bir öğe için yapıldıktan sonra, en büyük örnek büyüklüğüne sahip
öğenin örnek büyüklüğü kadar gözlem yapmak gerekir.
6.4.2.5 Öğelerin zamanlarının ölçülmesi (kronometre yöntemi)
Öğelerin zamanı ölçülürken kronometre kullanmanın iki yöntemi vardır: [1] Sürekli
(birikimli) zamanlama, [2] Geriye dönüşlü zamanlama. İkinci yöntem, her öğe
bitiminde kronometrenin sıfırlanarak ölçüm yapmasını gerektirir. Her bir öğe başında
kronometre sıfırlanır ve öğe sonunda süre kaydedilerek sonraki öğe için kronometre
yeniden sıfırlanır. Bu yöntem, hem kronometrenin sıfırlanması sırasında geçen süre
ve kayıtların daha dikkatli bir şekilde tutulmasını gerektirdiği için sık tercih
edilmemektedir.
Bu derste işlenecek olan asıl yöntem olan sürekli ölçüm yönteminde ise kronometre
sürekli çalışır ve her öğe sonunda kronometrede yazan değer kaydedilir. Etüt
sonunda birikimli olarak alınan zamanlardan çıkarma işlemi yapılarak öğe süreleri
tespit edilir.
Birikimli zaman ölçme yönteminde, ölçümün doğruluğunu yoklamak amacıyla
güvenilir bir duvar saati araç olarak kullanılır. Bu maksatla etüde başlamadan önde
duvar saati bir tam dakikaya geldiği anda kronometre çalıştırılır ve duvar saatinde
okunan zaman, başlangıç zamanı olarak kaydedilir. Daha sonra kronometre ile
ölçümler yapılır ve kaydedilir. Gözlem bittiğinde gene duvardaki saatin tam bir
dakikaya gelmesi beklenir ve geldiğinde kronometre durdurulur. Duvar saatinde
görülen zaman bitiş zamanı olarak kaydedilir. Daha sonra çıkarma işlemleri ile
toplam gözlem süresi hesaplandığında, başlangıç ve bitiş zamanları da kullanılarak
yoklama işlemi yapılarak yapılan gözlemin doğruluğu araştırılır.
6.4.2.6 Derecelendirme ve temel zamanın hesaplanması
Derecelendirme, gözlemcinin standart hız kavramına göre, işçinin çalışma hızının
derecelendirilmesidir.
Standart performans, belli bir yöntemi bilmeleri ve uygulamaları, işlerine kendilerini
verebilmeleri için özendirilmiş olmaları koşuluyla nitelikli işçilerin aşırı bir çaba
göstermeksizin bir iş günü ya da vardiya süresince, doğal olarak erişebilecekleri
üretim düzeyidir.
Bu standart performans, dereceleme ve performans cetvellerinde 100 olarak
gösterilir. Etüdü yapan gözlemci, her bir öğe için yaptığı gözlemin hemen sonrasında
tecrübesine dayanarak o öğe için işçinin performansını kendi tecrübelerine göre
değerlendirerek standart performans değeri olarak 100 puanı baz alarak bir
derecelendirme yapar. 115 puanlık bir derecelendirme, o öğenin o işlem devresinde
etütçünün tecrübeleri nazarında standart performansa göre %15 daha hızlı yapıldığı
anlamındadır. Bir sayısal örnek verecek olursak:
Devre Gözlenen
Zaman (dak)
Derecelendirme Temel
zaman
1 0.20 x 100 = 0.20
2 0.16 x 120 = 0.20
3 0.25 x 80 = 0.20
Gözlenen değerin aşağıdaki formül aracılığı ile derecelendirmeden arındırılmış haline
Temel Zaman denir. Temel zaman derecelendirmenin durumuna göre gözlenen
zamandan kısa ya da uzun olabilir.
( )
100
× −100
TZ = GZ D
TZ: Temel Zaman
GZ: Gözlenen Zaman
D: Derecelendirme Puanı
Şekil 6.4 – Derecelendirmenin süreye etkisi
Tüm gözlemler ve derecelendirmeler tamamlandıktan sonra herhangi bir öğe için
temel zamanın nasıl hesaplandığını bir örnek ile görelim. Aşağıda 31 kere gözlenen
bir öğenin (kitabı al, yokla, arkasını paraf et) hesaplanan temel zamanları verilmiştir.
27 26 29 27 26 28
26 25 28 26 25
27 26 28 28 26
27 27 27 25 26
26 26 27 27 49
27 25 26 27 26
Kusurlu kitaba rastlanan süre dışındaki 30 gözlemin ortalaması 0.266
(yaklaşık 0.27) dakika olarak bulunmuştur. Bu ortalama süre 0.49’dan
düşülerek 0.22 dakikalık fark, arızi (beklenmeyen) durumlara ait süre
olarak kaydedilecektir. Bu tip anormal sürelerin sebebi araştırılmalı ve
gerekiyorsa hesaplama dışı bırakılmalıdır. Bulunan Temel zamanların
ortalamalarını alarak yapılan hesaplama en çok kullanılan yöntemdir.
6.4.2.7 Paylar
Standart zaman hesaplanırken son olarak temel zaman üzerine işin tabiatına uygun
bazı paylar eklenir. Eklenebilecek paylar şunlardır:
TEMEL ZAMAN
Gözlenen Zaman
Gözlenen Zaman
TEMEL ZAMAN
a) Performans standardın üzerinde
b) Performans standardın altında
( )
100
GZ × D − 100
( )
100
GZ × D − 100
Dinlenme Payı: Belirli koşullar altında yapılan belirli bir işin oluşturacağı fizyolojik ve
psikolojik etkilerden işçiyi arındırmak ve işçinin kişisel gereksinmelerini
karşılayabilmek için temel zamana eklenen bir paydır. Payın miktarı işin özelliğine
göre belirlenir.
Arızi Pay: Seyrek ya da düzensiz oluşları nedeniyle kesin ölçümleri ekonomik
olmayan geçerli ve beklenebilen işleri ya da gecikmeleri karşılamak üzere standart
zamana eklenen küçük bir paydır.
Politika Payı: Olağanüstü durumlarda, belirlenen bir performans düzeyinde çalışan
bir işçiye yeterli bir kazanç sağlamak için, standart zamana (ya da iş kapsamına)
eklenen ayrı bir paydır. Burada amaç, herhangi bir nedenle işçilere ek kazanç
sağlamak, motivasyon artırmak olabilir.
6.4.2.8 Standart zaman
Standart zaman, bir işin standart performansta tamamlanması için gereken toplam
zamandır.
Tüm anlatılanlar ışığında, gözlenen zamandan standart zamana gidişin grafiksel
gösterimi aşağıda verilmiştir.
Şekil 6.5 – El ile yapılan basit bir iş için standart zamanın saptanması
6.4.2.9 Makine ve işçinin beraber çalıştığı durumlar
Makine ve işçinin beraber çalıştığı durumlarda zaman etüdü esnasında kullanılan
bazı tanımlar aşağıda verilmiştir.
Kısıtlanmış İş: İşçinin çıktısının kendi denetimi dışındaki nedenlere bağlı olduğu iştir.
Örnek olarak, iş devresinin bir bölümünde işine devam edebilmek için makinenin işini
bitirmesini beklemek durumunda olan işçi verilebilir.
Gözlenen Zaman
Derecelendirme
Dinlenme
Payı Arızi Pay
İş ÖG
STANDART ZAMAN
İş Kapsamı
Temel Zaman
ÖG: Önlenemeyen Gecikmeler
Makine Denetimli Süre: Bir çalışma devresi içinde, mekineye (ya da sürece) ait teknik
etmenlere bağımlı olan bir bölümünün tamamlanması için gereken süredir.
Dış İş: İşçi tarafından kesinlikle makine denetimli süre dışında yapılması gereken
öğelerdir.
İç İş: İşçinin makine denetimli süre ya da makine çalışma süresi içinde yapabileceği
öğelerdir.
Ek 6’da verilen örneklerde sayfa 149 ve 150’de verilen frezeleme örneğine ait bir
şekil üzerinde iç iş, dış iş ve makine denetimli süre gösterilmiştir (Şekil 6.6).
Şekil 6.6 – Makine ve işçinin birlikte çalıştığı bir durum
6.4.2.10 Bir Zaman Etüdü Örneği
Bir Zaman Etüdü Örneği
6.4.3 Önceden saptanmış zaman standartları (PTS)
İş Örneklemesi ve Zaman Etüdü dışında kullanılan bir diğer iş ölçümü tekniği
Önceden saptanmış zaman standartlarıdır (PTS). İngilizce Predetermined Time
Standards (PTS) olarak adlandırılır. Bu konu detaylı oluşundan ötürü bu ders
kapsamına alınmamış olmakla birlikte aşağıda bir tanımı verilmiştir.
Önceden saptanmış zaman standardı, temel beden hareketleri için hesaplanmış
zamanlardan yararlanarak belli bir performans düzeyinde yapılan bir işin zamanının
saptanmasında kullanılan bir iş ölçme tekniğidir.
Bu tekniğe ait kullanılan standart zaman tabloları bu dersin kaynak kitabı olan İş
Etüdü kitabının 355-360’ıncı sayfalarında incelenebilir.
Devre Zamanı = 1.36 dk
Mak. Denetimli Süre = .80 dk
Dış iş = .56 dk İç iş = .56 dk Uğraşılmayan
Süre = .24 dk
Makine Çalışıyor
İşçi Çalışıyor
İşçi Çalışmıyor
